دفتر شعر " چادرهای سیاه ،روبندهای سفید "

افسانه مرادی

۱۴۰۳، نشر نورهان

این دفتر دربردارنده‌ی ۱۰۸ شعر بلند سپید پسامدرنیستی است .

به فهرست این مجموعه اشعار وقتی نگاه می‌کنی با چند ترکیب و اصطلاح هنجارگریزانه مواجه می‌شوی :" سایه‌های مرصع، گوشه‌های تاریک ، عشق سال‌های کرونا ( اشاره به رمان عشق در سال‌های وبا ) ، عشق را با وصال هیچ صفت نیست ، در فردای ضیافتی ناممکن ، درباب آغوش مشروطه ، گردونه‌ی سماع ، روزی روزگاری در تهران ( یادآور فیلم روزی روزگاری آمریکا ) ، و هرکه از آتش بستر سازد و از مار بالین کند خواب او مهنا نباشد ، آن قدر عزا بر سر ما ریخته‌اند که فرصت زاری نداریم ، نعوذبالله من الادبار و تقلب الاحوال ."

معیار پیشا - پست مدرن این بود که زبان ( ظرف عاطفه و تخیل ) " چیزی " را بیان می‌کند ، در صورتی که پسامدرن می‌گوید ، حتمأ زبان باید خود آن " چیز " باشد .

شعرهای افسانه مرادی به تعبیر سوسور نوعی بازنمایی زبانی بر حسب جدولی از عناصر متضاد است که زبان را تشکیل می‌دهد

مفهوم دیگری که لیوتار می‌گوید مجازی ( تشبیهی- تمثیلی ) است و نوعی دگربودگی .

لیوتار مفهوم مجازی را را در برابر مفهوم بازنمایی نگاره‌گری ( یا تشبيه ) می‌گذارد .

نیچه دنبال سیاهی جنبنده از استعاره و روابط انسانی است که به طرزی شاعرانه و بلاغی چکانیده می شود .

افسانه مرادی مثل نیچه استعاره‌های نخ نما و مستعمل و تهی گشته از نیروی حسی را کنار می‌اندازد .او روایت‌های خرد را به جای روایت‌های کلان می‌گذارد و فراروایت‌ها را نفی می‌کند و رویکردهای نظری و فلسفی ابهام آمیز و چند لایه و متکثر و در همان زمان متزلزل و تغییریافته و دگرگون شده را بازگو می‌کند .

افسانه مرادی از نظر چگونگی روایت ، روایت‌هایش گسسته و مدام دگرگون شونده است .

به اين پار نگاه کنیم :"

و در رفتن جان از بدن / شاه بابا /

من از دود خون‌آلود قلیان‌ها می‌ترسم / از رعایا که به سلفی گرفتن ایستاده‌اند با ما / از تاق ترمه‌ی روی سرت / و از کسی که در سرم می‌گوید / به شکرانه‌ی پنجاهمین سالگرد سلطنت‌ ...گوشت بدن رعیت را می‌کنند و / به خورد چند باز شکاری می‌دهند ."

( همان جا،  صص،  ۱۰ و ۱۱ )

انگار کسی در روایت اصلی دست برده است .

یک جا شاعر از تکه‌ای از شعر سعدی استفاده می‌کند:" در رفتن جان از بدن ) و بعد به جنبش تنباکو اشاره دارد :" من از دود خون‌آلود قلیان‌ها می‌ترسم " سپس روایت را به عصر حاضر " سلفی گرفتن " و بعد بر می‌گردد به کشتن ناصرالدین‌شاه به دست میرزا رضا کرمانی .

از اشاره‌ها و تلمیحاتی که شاعر به کار می‌برد ، چنین بر می‌آید که شاعر پوزه‌ی قوی و شامه‌ی تیزی دارد و در دریافت معانی نهانی به مکان‌ها ، اسامی خاص ، قصه‌ها و اشیاء و چیزها را در زمینه‌ی مناسبی به نمایش در می‌آورد:"

بر کرسی مرصع خیال / ذکر عشق می‌کند تو را / آن سوخته‌ی عشق و اشتیاق/ آن شیفته‌ی قرب و احتراق / آن گمشده‌ی وصال / آن مقبول ارجال / کنار بزن بته‌ی جقه‌های دوخته بر پوستت را / و تذکره‌ی خون بر استخوان ببین / کنار بزن مطلع سرخ غزل را / به انحنای اندام زنی با پیچ و تابش مارگون / در مدار دود گرفته‌ی دوربین ها / مبله‌ی واگون را چسبیده و از تحرک ظریف ران‌ها

ریل‌های صحنه می‌لرزد ..."

( همان جا،  ص ، ۲۱ )

شاعر وصف زنی را که مقبول الرجال است از کتاب' تذکره الاولیای عطار می آورد و با اوصافی بکر و زبانی تازه و بدیع نثر شعرگون عطار را با زبان خود تلفیق می کند و واقعه را به زمان حال می آورد .

آن کس که در تذکره...سوخته ی عشق است ، در عصر حاضر تذکره ی خون می شود ، سرخ می شود و در قطار ، طعمه مدار دود گرفته ی دوربین ها می شود .

تعابیر قدیمی ادبی و عامیانه گاه در روایت های پیوسته و گسسته دیده می شود :"

به شمایل زنی صراحی در دست / زلف آشفته و خوی کرده و خندان لب و مست / با چشم هایی به خط مایل / با ران هایی به خط مایل / به انگشت اشاره نهی می کند مرا ..."

( همان جا،  ص ، ۲۳ )

نمونه ها ی دیگر  از خون و نحر دختران :"

عروس ابلیس بوده ام / کنیز خلیفه ی بغداد / به هزار و یک شب / خارک به دامن و خار خار خلخال به خیال / به بادیه بفرست مرا با دختران نحر شده ات / تا بگویمت / خلیفه عاشقم بود / بفرمود / به خلوت درآی و / قصه گوی مرا ..."

( همان جا،  ص ، ۲۷ )

نمونه‌های دیگر از تعابیر قدیمی و قدمایی و شعر و نثر معاصر و عامیانه در روایت های افسانه ی مرادی:"

سلیمان / به ساعت سعد تاج گذار یت به خمره اندر کن .../ یا چو منی کنی مجدالدین ( شیخ مجدالدین عراقی ) / که به دانه ی شهوت در دام ابتلات افتاده منم ...

(ص ، ۲۸ )

ریگ آموی و درشتی های او

زیر پایم پرنیان آید همی

فی الحال چون قصه بدین جا رسید

جامه ی خوابم در بر و گیس مشوشم بر سر ...

آنچه امروز بینند و فردا و پسین فردا

که عشق دوالپایی ست

بر قلم دوشم به قلعه درآمد و گفت

یا حسن

به نخیر درآ و تفرج کن مرا

که شکاری به غایت نیکویم ..."

( صص،  ۲۹ و ۳۰ )

از شاخصه‌های این دفتر استفاده از ترکیبات وصفی و تشبیهی و استعاری و حجم هندسی واژه ها که در زبان کهن و زبان عادی و عامیانه بیان می شود:"

پس به نخیر روان شد ، حضانت مهجور ، جمرات بوسه هات ، و عشق حادث شد ، مندل آیینه،  بیوه زنان ارزق فام ، تریشه های تنم ، سایه ی مشبک ، هاویه ی تنم ، تاریکم کن ، مطربان زخمه گرفتند ، دور شراب سر شد ، تونل های ذهن ، اندوه از میان انگشتانت دود می شد ، به جای ترانه ی وقتی زمان می گذرد ، صدای بوق ممتد قطار پخش می شد ( اشاره به فیلم کازابلانکا ) ، طشت مذاب شب ، اندوه طویل است و صبر جمیل ،

آه دیکنز عزیز ، آیا هنوز معتقدی عشق ، تنها کنار آمدن با زندگی ست ؟ ، ما قافیه را باخته بودیم ، ما چه بودیم جز سرهایی بر مناره ای ؟( بهرام بیضایی ) ، هنگامی که به صدای انفجار،  دست بر شانه ام گذاشت گفت در وجود هر انسان،  جانوری نهفته است،  برف کوت شده ، مزغل چشم هات ، به عشق پناه می برم ، چرا که از جنگیدن با زندگی خسته ام .(کارلوس فئونتس ، پوست انداختن ) .

در این روایت ها همه گونه واژه به خصوص " خون "  و اصطلاحات و تعابیر ادبی و عامیانه به هم آمیزش پیدا کرده اند :" خیابان های خونین تهران ، جنازه ، اژدها ، کافه ، فنجان ، شیشه ی بخار ، سکو ، مخمل معرق شمعدانی ها ، سنجاقک ، سیگار ، تلویزیون،  انفیه دان ، شراع ، ملاحان ، سلفون ، ولیمه ، گوی زرین ، قلاب ..."

ماجراهای پیش آمده در مجموعه اشعار " چادرهای سیاه و روبنده های سفید " قسمی روایت است ، همان طور که در شعر بلند " ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد "  فروغ فرخ زاد و " این روزهایم گلوست " پگاه احمدی دیده می شود.

در این اشعار به تقریب بلند چند و چندین قسم روایت با هم ترکیب شده و بسیاری از جمله ها و عبارت ها برش پیدا کرده و معلق مانده اند ، یا به شکل پارادایم و تقلید تهکم آمیز از دیگر اسالیب بیرون می آید و معنای واحد مدام از چنگ خواننده در می رود .

در شعرهای افسانه ی مرادی، لحن استهزایی و تراژیک تلفیق می شود و گاهی روحیه ی شیطانی شاعر بروز پیدا می کند :"

به توپ بستی مرا به صلت بوسه هات / و به فرو ریختن خمره ی سرخ دامنم / العیاذ بالله گفتی مرا من قضا السوء / من روسپیان خفته در نستعلیقم تا کمر در خاک و / به کلوخم بینداز / گوشه های تاریکم بگیر و بیا / بیا به تکثیر الرجال در آینه های تو در تو / آن نواختنم به معماری تفتیده ی منی / زیر طاق های منبت تنت / معشوقکان حد خورده ی منی / مشروطه ی منی / مشروط به نشستن بر نطع خونین تهران/ نفس های آخرش را می کشد صور اسرافیل خان ..."

( ص، ۸۵ )

در قطعه ی بالایی لحن به شدت تراژیک است . واژه ها در ایهام غوطه‌ور می شوند و تن ها در خاک و جهانگیر خان صور اسرافیل به دست محمد علی شاه خفه می شود .هوشنگ گلشیری چنین گفت :" می گویند خفه می کنیم  ، ما هم آماده ایم ،آن قدر عزا بر سرمان ریخته که وقت عزاداری نداریم. "

هر شاعر و نویسنده ی آوانگاردی باید جرأت و جسارت داشته باشد که از سرهای بریده ی سياوش و گلوی دریده شده جهانگیر خان سخن بگوید .

از نظر محتوایی ، روایات مرادی تاریخی - اجتماعی است که دگرگونی شدگی های عاطفی و روانی رجال و نسوانی را به تصویر می کشد که به دوران جدیدی آمده اند و آواهای زخم خورده و پریشانی دارند و به دنیایی هبوط و سقوط کرده اند که گزمگان  ناشناس و شناخته ای آنها را در خاک دفن کرده اند .

شاعر روحیات تناسخ گونه ای دارد ، جمله ها و شخصیت های رمانس ها و حکایت های کهن را با جمله های و شخصیت های جدید تحلیل و استحاله می کند :" بیفشانید مرا / کاین رعشه ها / هروله ی عشق است به سماع / از گوشت من هریسه ی نیکو سازید ( چهار مقاله ی عروضی ) / که من افول انسان را دیده ام ( بهنام محجوبی ) / ...چه جوانانی اسماعیل چه جوانانی / خالی کن حافظه ات را به مدد قرص ها / از چراغ های نفتی تهران / و سر بریده ی ماه .../ بگو لاتخف یا بن منصور / لاتخف / که گوی قضا به پایان میدان رضا برده ای ( تذکره الاولیا )"

( صص،  ۸۹ و ۹۰ )

کتاب " چادرهای سیاه و روبندهای سفید " از وضعیت بغرنج زنان می گوید .صدای غالب متن صدای زنانه است . کنشگری که حوادث عمده ی شعرها را روایت می کند در اعماق تاریکی و در وضعیتی عصبی و مملو از دروغ زندگی می کند :" سلفون سیاه شب ، کشیده می شود بر ولیمه ی تنم ، و ابرها انگار دسته ی سوگواران از دهلیز آسمان " هستند .

راوی مثل فروغ دست هایش در برف دفن می شود :" برای بار سوم می گویم ، من سردم است ، من سردم است و هيچ وقت گرم نخواهم شد ..."

آغوش معشوق برای راوی عراده است ، مردان کلت و باتوم به دست دارند .زن ها و مردان مبارز  مثل میرزا جهانگیر خان می گویند :" ای خاک ، ما برای تو کشته شدیم ."

پیاله به کف گفتی ، تو را به بغداد دیده ام،  سرت به طشت و ، تنت بر دروازه ها تاب می خورد ."

راوی خود را اجتماع زنان می داند که از حلقه ی آتش درآمده و به شبستان تنگ و تاریک ضحاک وارد شده است .

شاعر " زوایای رنج انسان را آشکار می کند و در جلد زنان نفوذ می کند و از قول هگل می گوید :" ما در شب جهان ايستاده ایم ."

:" و خدایان سال هاست به ارابه ی خون و طلا ، پستان و سرین پهن پریان ، از آسمان تهران نمی گذرند ، فقط گاه فرشتگان،  بر مرکب شانه ها ، به تذکره نویسی از ما مشغول اند ..."

حال و هوای کتاب به شدت گرفته است و روایتگر احساس می کند چون عفریتی است که به صورت دخترکی خوبروی در آمده است و توی شمشادها پنهان شده است .او پشت ترک موتوری سوار می شود :" و باد شبحی بود با دست و پای پارچه ی پل ها ، در چشم خانه ی پیک ها کنار خیابان،  شکل اندام پری با زنی شهوت انگیز شد ، نشست ترک موتور ، گفت ، علی تو زن داری ؟ ، به اندام پارچه ای زنان خیره شد ، به پیک ها کنار خیابان،  و دو مرد پیک راست کردند با جامه پیکان که از بغداد آمده اند،  به پنج شنبه ، دوازدهم آذر ماه ، که جلادش رسن به گلو افکنده بود می گفت ، دریا را خالی می خواهیم ، خالی خالی ، پری با خط زدن دوباره ی خطوط ، کتابت از سر گرفت ، با صدای شجریان و ریزگردهای تهران ، تورم بی امان ..."

( صص، ۹۸ و ۹۹ )

شاعر یک پلان از فیلم همسفر را با داستان بر دار کردن حسنک وزیر با شعر براهنی ادغام می کند .

او گاهی با لحنی یخبندان ، درد و ترس را تشدید می کند و گاهی با لحنی تهکم آمیز ( یا ریشخندی ) و تراژیک ، سطرها و رویدادها را از قرن پنجم هجری تا کنون الک می کند و مفاهیم نامتعارف به وجود می آورد و از خلال این سطور ،صدماتی که به زنان و جوانان  وارد شده است به تصویر می کشد .

راوی در صحنه های فرجامین ، چون کاتبان کهن و منادیان و پل سلان ندا می دهد که :"

خون برادرت از زمین ، نزد من فریاد بر می آورد ....بنویس کاتب بنویس ، زندگی به راستی چه وقت از آن ما بود ؟( اکتاویو پاز )  ...چشم بستیم به درد و ، تاریخ ما بی قراری بود ...( شاملو )

بی شک که افسانه ی مرادی شاعری است که دانش سیاسی و اجتماعی بسیاری دارد و بر شعر اشراف دارد ، مدت مدیدی است که کسی شعر سخته نمی گوید چرا که در زیر طاق سیاهی زندگی می کنیم .

باید به شاعر بگویم وقتی از متون کهن و شعرهای جدید استفاده می کنیم ، بهتر است که آن سخنان زیبا را در زبان خود مستحیل کنیم  و از آن خلاف آمد عادت به وجود بیاوریم .

میان متنیت های شاعر بسیار است ، وقتی آن متن های تاثیر گذار را در متن می آوریم ، شعر شاعر در آن سخنان گم می شود و زبان شاعر در سایه قرار می گیرد .

۳