نقدی بر مجموعه داستان

مجموعه داستان  چهارمین مجموعه داستان ساعدی است که در 1345 منتشر می­شود . اگر چه در چاپ نخست آن تاریخ 1345 دیده می­شود برخی تاریخ چاپ آن را در 1350 و یا 1356 نیز نوشته اند . با این حال آن چه در این مجموعه شایان توجه است همان تنوع فضاها اعم از فضای شهر و روستا و گوناگونی مضامین ساعدی است .   شامل سه داستان می شود : « زنبورک خانه » ، « سایه به سایه » و « آشغالدونی » ؛ که از میان این سه داستان « آشغالدونی » از بقیه خوش ساخت­تر ، کامل­تر و از لحاظ چینش صحیح عناصر داستان پرداخته­تر است . داستان « آشغالدونی» نیز همانند « گاو » به­دست داریوش مهرجویی تبدیل گردید به یک فیلم سینمایی با عنوان « دایره­ی مینا ». « آشغالدونی » داستان تأثیرگذار و تکان دهنده­ای است . ماجرای داستان حول شخصیت پدر و پسری می­گردد که در خلال ولگردی­هایشان چهره­های زشتی از سطح شهر را به نمایش می­گذارند . تکان دهنده­ترین تصاویری که پدر و پسرفقیر و گرسنه و تا حدی چندش آور داستان درون آن قرار می­گیرند ، صحنه (setting ) نمایش قاچاق خون انسان به دست قاچاقچیانی است که  ولگردها ، اوباش و متکدیان را از سطح شهر گرد می آورند تا خون آن ها را بخرند . بار سمبلیک این بخش از داستان آن را برجسته می­کند تا بر کل طرح داستان « آشغالدونی » سایه افکند . موقعیت قاچاقچیانی که خون انسان­ها را می مکند تا به گدایی و فلاکت پدر و پسر داستان ساعدی بیفتند ، آشکارا قصد نمادسازی ساعدی از « مکندگان خون جامعه » در داستانش نشان می­دهد . سرانجام پدر بیمار داستان و آشغالدونی » در بیمارستانی بستری شده و همان­جا می­ماند . پسر جوان پس از آن به تنهایی وارد تودرتوی شهر « فاسدان » ، « قاچاقچیان » و « تهیدستان » می­گردد . او نیز آرام آرام به هیأت یکی از همین « پا اندازان » و « مفسدان » استحاله می شود و تلاش می­کند با دست زدن به هر کاری پول به دست آورد. حالا نوبت اوست که قاچاق کند ، ته مانده­ی غذای بیمارستان را بفروشد و سرانجام در رذیلانه­ترین کار برای مأمورین ساواک خبرچینی و جاسوسی کند . او که روزی قربانی مکندگان خون جامعه بود ، حال خود جزئی از آن «مکندگان » می گردد. اینک زمان آن رسیده که قربانی ، بدل به شکارچی جدید شده و وی گرسنگان و مستمندان و متکدیان شهر را برای فروش خونشان بیابد و گرد آورد . با این همه « پسر جوان » داستان ساعدی در پایان داستان گویا با تلنگری به خود می­آید . او به خاطر تجسسی که برای ساواک می­کند از جانب یکی از افراد عادی جامعه – راننده­ی بیمارستان – شناسایی می­شود و به شدت کتک می خورد . ضربه­ی فیزیکی که پسر جوان از وی دریافت می­کند تلنگری به درون اوست . برش پایانی داستان تغییر ضربه­ی فیزیکی به ضربه ی روحی را در پسر جوان ، به خواننده القا می­کند . ساعدی در داستان « آشغالدونی » دیگر بار به نقد جامعه­ای می پردازد که بستر را برای فساد مهیا می­کند . اگر در داستان­های « عزاداران بیل » ناآگاهی و عقب ماندگی اجتماع ، دستاوردی جز فلاکت و درماندگی برای آن­ها نداشت ، در داستان « آشغالدونی » از مجموعه ی گور و گهواره ، آنچه به فلاکت می انجامد علاوه بر سادگی و ناآگاهی ، بستر فسادپرور خود جامعه­ای است که سران آن تدارک دیده اند . شهر کثیف ساعدی به آگاهی افرادی چون آن راننده­ی بیمارستان نیاز دارد تا به تک تک مفسدان و فریب خوردگان جامعه­ی وی تلنگر بزند .
میرعابدینی در کتاب صدسال داستان نویسی در ایران در خصوص علل و عوامل جرم و جنایت آدم­های این داستان می نویسد « راوی آشغالدونی ذاتاً شرور نیست ، او به جهانی تباه پرتاب می شود و از وقایعی گذر می­کند که معصومیت اولیه­اش را نابود می­کنند [...] سقوط تدریجی مرد جوان ، در شرایطی شرانگیز ، مایه­ی اصلی داستان است . آشغالدونی ، محیط اوست ، خود اوست که بیزاری از شکست و نکبت ، به سوی حقیقت زندگی رهنمونش نمی­شود ، [ بلکه ] او را به انتخابی نادرست بر می­انگیزد که سراسر زندگی­اش را تباه می­کند. » .
دو داستان دیگر مجموعه­ی  ، ارزش و نیرومندی داستان « آشغالدونی » را ندارند . آن دو داستان اساساً از جنس دیگر داستان­های ساعدی نیستند و خصوصاً در داستان نخست کمتر از عناصر یا مؤلفه­های سبکی ساعدی – همچون رئالیسم و همی یا واقع گرایی اغراق شده­ی او – نشانی می­یابیم . داستان دوم مجموعه ، « سایه به سایه » ، همچون « آشغالدونی » به ولگردان ، معتادان و فرودستان جامعه می پردازد و آشکارا نمادین است . فضای متراکم از پلیدی و خاکستری رنگی که ساعدی داستان را در آن روایت می کند بصورت روشنی سمبلیک است . با این حال « سایه به سایه » سیر و روندی متفاوت با «آشغالدونی » را طی می کند . اگر «پسر جوان» داستان «آشغالدونی» در پلیدی محیط اطرافش حل   می شود و تبدیل به خبرچین سازمان امنیت می­گردد ، در داستان « سایه به سایه » راوی داستان در برابر پستی و تعفن محیط مقاومت به خرج می­دهد و تنها ناظر زشتی هاست . او حتا تلاش مأمور ساواک را برای ساختن جاسوسی از وی ناکام می­گذارد . با این همه هر دو داستان « آشغالدونی » و « سایه به سایه » محصول ساختن یک فضا و پردازش یک مضمون به دست نویسنده شان هستند .
داستان « زنبورک خانه » در همین مجموعه ، طرحی شبیه به طرح داستان های چوبک را دارد و بنظر می رسد ساعدی آگاهانه و یا ناخودآگاه تحت تأثیر داستان ناتورالیستی صادق چوبک به نگاشتن این داستان دست برده است. بعضی از برش ها و تصاویر داستان « زنبورک خانه » به طرز آشکار و شگفتی ،صحنه­های داستان درخشان چوبک ، « چرا دریا توفانی شده بود » ، را به خاطر می­آورد و صحنه­های عاطفی پایانی آن داستان را برای مخاطبش تداعی می­کند . با این حال « زنبورک خانه » اگر چه با داستان­های دیگر ساعدی متفاوت است و با توسل به نمایش نوعی اروتیسم در داستان از پیام های غلیظ اجتماعی و نمایش درد شهرها و روستاها و در کل نمایش رنج کلیت جامعه به سوی هجو و ریشخند روستاییان و حاشیه نشینان می رود ، اما نگاه مدرنی دارد . ساعدی مانند نویسندگانی چون محمود دولت آبادی از فرودستان با فخر و افتخار یاد نمی­کند و آن­ها را در این داستان – و داستان­های        دستمایه­ی حمله و ریشخند خود قرار می­دهد ؛ چرا که به گمان او ناآگاهی آنان می تواند عامل رنج و ناهنجاری­های جامعه به شمار آید . راوی داستان که بصورت اتفاقی و در نتیجه­ی عملی انجام شده ، دختر فرودستی را در نکاح خود می­بیند و تن وی را برای ارضای خواهش­های جسم خود مهیا می­بیند با کمال بی رحمی – که در داستان بصورتی شفقت آمیز و مهربانانه جلوه داده شده است –  او را مورد تجاوز قانونی؟ خود قرار می دهد و او – دختر –  در داستان ساعدی قطعاً نمادی برای کل طبقه­ای است که در آن می­زید . نماد فرودستان و حاشیه نشینانی که به زعم برخی از روشنفکران طبقه­ی متوسط ، با تراکم ناآگاهی شان فضای خفقان آور و رنجباری را در جامعه پدید می آورند .در حقیقت تجاوز راوی به   دختر ، تجاوز ریشخند آور به طبقه­ی ناآگاهی است که وی در آن قرار دارد .